Het wordt tijd om met minder achting naar de succesmens te kijken


‘Er waart al vele decennia een geloof door onze maatschappij’, beweert VPRO Tegenlicht deze week. Het gaat om het geloof dat een mens alles kan bereiken, als je maar je best doet. Hard werken, diploma’s halen, dan komt het wel goed.


Deze alomtegenwoordige meritocratie is volgens filosoof Michael Sandel een tiranniek systeem en een voedingsbodem voor populisme. Nu we in campagnetijd zitten, is het goed om zijn waarschuwing hier te versterken.

We weten inmiddels allemaal dat de maakbaarheid van succes een leugen is. Joris Luyendijk heeft dat inzicht salonfähig gemaakt met zijn zeven vinkjes. Als je toevallig een witte heteroman bent met rijke, autochtone ouders en een wetenschappelijk diploma, is je kans op geld en macht groter.

‘Want wie heeft zal nog meer krijgen, en wel in overvloed’, zei Jezus in een heel andere context in het evangelie naar Mattheüs. Economen hebben dit fenomeen daarom het mattheüseffect genoemd.


Helaas: verkeerde leeftijd, verkeerde lijf, verkeerde huidskleur

Waar winnaars zijn, zijn echter ook verliezers. Waar privileges zijn, worden ook mensen klein gehouden. Dat is het punt waarop de ‘Amerikaanse droom’ een nachtmerrie wordt. Wat als jij hard je best doet, maar al je inkomen gaat naar het aflossen van de schulden van je ouders? Wat als dat theoretische diploma er intellectueel gewoon niet in zit? Wat als je lichaam of geest zo ziek is (een door Luyendijk vergeten vinkje) dat het alleen al hard werken is om de dag en nacht te overleven?

Ons land bevat een leger aan mensen die om uiteenlopende redenen tabak hebben van de mythe van meritocratie. Zij die de maatschappelijke middenklasse nooit zullen bereiken, laat staan ontstijgen, hoe hard ze zich ook inspannen. Helaas: verkeerde leeftijd, verkeerde lijf, verkeerde huidskleur, verkeerde brein, verkeerde geboorteplaats, verkeerde sekse, verkeerde gezinssamenstelling.

Wat gebeurt er met deze mensen als je hen de hele dag voorhoudt dat succes een keuze is? De ene helft denkt dat het aan henzelf ligt en haakt moedeloos af. De andere helft denkt dat het aan de wereld ligt en wil het systeem aan gort slaan. Zo krijg je roekeloos stemgedrag.


VVD: de onuitstaanbare grijns van de onaantastbare

Dit is precies waarom je populisten onmogelijk kunt bestrijden door VVD te stemmen. De VVD veegt sinds ik mij kan heugen haar kont af met alles wat kwetsbaar is. Intussen blijft men daar maar lachen, die onuitstaanbare grijns van de onaantastbare. ‘Wij zijn er voor de harde werkers’, is de leugenachtige eerste zin op hun website. Zelfs vanuit mijn doorzonwoning in Alphen aan den Rijn hoef ik maar een klein blokje om te lopen om twee dozijn harde werkers te ontmoeten voor wie de VVD er niet is en nooit zal zijn.

Maar ook partijen die wél een hart en geweten hebben mogen zich aangesproken voelen door de waarschuwing van Michael Sandel. Het geloof in meritocratie heeft namelijk niet alleen rechtse partijen geïnfecteerd, maar ook de ouderwetse arbeiderspartijen.

Overal in onze samenleving wordt onderscheid gemaakt tussen mensen die hun best doen om het te maken en burgers die niet zo productief of coöperatief zijn. Daarmee begeef je je op glad ijs: je maakt de verliezers hoofdschuldigen van hun eigen nederlaag terwijl de spelregels vanaf het begin al niet eerlijk waren.

Langzaam maar zeker brokkelt het wereldbeeld van de verdienste af. Het wordt tijd om met minder achting naar de succesmens te kijken. En minder voorwaardelijk en streng naar hen die het niet redden.


Trouw, 04-07-2025 (Alain Verheij)