[bijlinda]

‘Ook al schiet je alle Hamas-leden dood, de ideologie houdt stand’


Hoe hard Hamas militair ook verslagen wordt, ideologisch gezien houdt de organisatie stand, ziet islamoloog Joas Wagemakers.


De aangekondigde Israëlische bezetting van de Gazastrook heeft de kaarten voor Hamas opnieuw geschud, denkt islamoloog en arabist Joas Wagemakers (Universiteit Utrecht). “Hamas dacht dat niets erger kon zijn dan het voortduren van de oorlog, maar nu is er toch iets nog ergers: alles kwijtraken door een nieuwe bezetting en de bouw van nieuwe nederzettingen.”

Maar wie denkt dat de ‘volledige vernietiging’ van Hamas nabij is, komt bedrogen uit, zegt Wagemakers. Hij is gespecialiseerd in het politieke denken van islamisten. “Je kunt alle leden doodschieten, maar de onderliggende factoren kun je niet uitroeien. Hamas komt uit de Palestijnse bevolking zelf voort, uit de vluchtelingen, de nationale identiteit, de wens van een eigen staat, de islam.”

Hamas werd in 1987 opgericht door de Palestijnse Moslimbroeders. In de jaren veertig vochten zij in de oorlog waar Israël uit voortgekomen is. Daarna kwam Gaza onder Egyptisch bestuur. De Moslimbroederschap werd daar, net als in Egypte, onderdrukt. Om te overleven, besloten ze niet meer aan politiek te doen. De focus lag op religieuze en maatschappelijke activiteiten.


Snelkookpannen van nationalisme

Maar na verloop van tijd sloten steeds meer mensen uit de vluchtelingenkampen zich aan. Daar woonden veelal mensen die uit het huidige Israël verdreven of gevlucht waren. “Het waren snelkookpannen van Palestijns nationalisme”, zegt Wagemakers. De nieuwe leden vestigden de aandacht weer op het conflict met Israël en wilden politieke of zelfs gewapende middelen gebruiken om het op te lossen.

Toen brak de Palestijnse opstand, de Intifada, in 1987 uit. De Moslimbroeders in Gaza stonden op een kruispunt, zegt Wagemakers. “Ze hadden zich jarenlang afzijdig gehouden, Israël stond hen oogluikend toe. Maar nu kwam de hele Palestijnse bevolking in opstand. Mannen, vrouwen, jong en oud.”

Men nam het besluit om mee te doen met een nieuwe organisatie. “Als de opstand slaagde, konden de Moslimbroeders zeggen bijgedragen te hebben, en anders konden ze hun handen er vanaf halen”, zegt Wagemakers. In Hamas is het Palestijns nationalisme uit de kampen gecombineerd met het islamitische pragmatisme van de Moslimbroeders, schrijft Wagemakers in zijn boek.


Wat was er pragmatisch aan de aanslagen van 7 oktober?

“‘Pragmatisch’ is geen waardeoordeel, maar betekent dat je op basis van rationele overwegingen een beslissing neemt. Samen met een aantal andere organisaties trok Hamas de conclusie dat de Palestijnse kwestie nergens meer naartoe ging. Het laatste noemenswaardige diplomatieke proces was in 2003. De Gazastrook werd geïsoleerd door Israël, Amerika, de Europese Unie en de Palestijnse Autoriteit. Door de Abraham-akkoorden onder leiding van president Trump nam ook de steun vanuit de Arabische wereld af.

“Israëliërs konden in toenemende mate leven met het Palestijns-Israëlische conflict, met een hek of muur die de bezette Westelijke Jordaanoever van Israël afscheidt en een hek om de Gazastrook. De jaren van de Intifada waren voorbij. Hamas vuurde nog raketten af, maar Israël had de situatie onder controle. Om de Palestijnse kwestie weer op de kaart te zetten besloot Hamas een grootschalige aanslag te plegen.”


Is dat gelukt?

“Ja, als je kijkt naar de wereldwijde protesten, de erkenning die de staat Palestina krijgt van diverse landen, de internationale kritiek op Israël, de aanklacht van genocide bij het Internationaal Gerechtshof. Alleen zijn deze dingen al maanden geleden bereikt. Hamas heeft weinig meer te winnen met het conflict.”


In hoeverre is er steun voor Hamas onder Palestijnen?

“De afgelopen jaren lieten opiniepeilingen zien dat Hamas een soort basissteun heeft van een kwart tot een derde van de bevolking. Soms veel meer, soms niet. In peilingen sinds 7 oktober, toen die nog mogelijk waren, was dat niet veranderd. Op de Westoever is de steun voor Hamas wel sterk toegenomen. Daar ondervindt men ook veel minder de negatieve gevolgen van de oorlog.”


Hamas wordt vaak op één hoop gegooid met Islamitische Staat of Al-Qaida. Waarin verschillen ze van elkaar?

“Hamas is géén jihadi-salafistische organisatie. IS en Al-Qaida wel, die hangen een meer rigide variant van de islam aan, geworteld in Saudi-Arabië. Ideologisch gezien zitten ze dus echt op een ander spoor.

“Hamas is weliswaar een islamistische beweging, dus als het aan hen ligt is er een grote rol weggelegd voor de islam, op maatschappelijk en politiek gebied. Maar alleen als dat democratisch gedragen wordt. Dat is iets heel anders dan een islamitische dictatuur à la IS. Sinds Hamas aan de macht is, is het wel steeds autoritairder geworden.

“Ook het doel is anders. Hamas voert een nationale, territoriale strijd voor een Palestijnse staat. Het beroept zich op klassieke opvattingen over jihad, waarin gewapend verzet is toegestaan tegen niet-islamitische bezetting, en op het internationaal recht. Dat is iets totaal anders dan Al-Qaida, dat zich richt op strijd tegen ‘ongelovige’ moslimleiders en westerse landen die hen steunen.”


Het zijn toch allemaal terreurgroepen?

“Hamas gebruikt zeker terrorisme. Ze plegen bewust geweld tegen burgers om politieke doeleinden, niet alleen op 7 oktober maar talloze keren daarvoor. Maar het is niet het enige wat ze doen. Ze hebben ook een heel uitgebreid sociaal netwerk en een politieke partij. Daarom noem ik ze een militante sociale organisatie die zich onder andere bezighoudt met terrorisme.”


Bestaat er een martelaarscultuur binnen Hamas?

“Het eren van martelaren leeft breed onder de Palestijnen. Zo geven ze betekenis aan hun lijden. Om de doden moet je niet alleen rouwen, maar ook trots zijn, omdat ze hun leven hebben gegeven voor de strijd. Hamas geeft daar een meer islamitische vorm aan; mensen geven zich niet alleen voor de nationale zaak, maar worden in het hiernamaals beloond.”


Als het nobel is om te sterven, wie zegt dan dat Hamas ooit zal stoppen met vechten tegen Israël?

“Dat zeggen ze zelf, al sinds de jaren tachtig: als Israël de bezetting beëindigt en er een Palestijnse staat komt, zijn ze bereid het geweld te staken.

“In het handvest uit 2017 staat dat Hamas bereid is een staat te aanvaarden in de Gazastrook en Westoever met Oost-Jeruzalem als hoofdstad – mits dat het resultaat is van nationale consensus. Ze weigeren Israël te erkennen, omdat ze dat zien als het legitimeren van historisch onrecht. Maar ze zijn bereid Israël als voldongen feit te accepteren.”


Blog Trouw, 22-01-2025 (Mella Fuchs)