Na Bonhoeffer lijven trumpianen ook denker Girard in

[bijlinda]

Na Bonhoeffer lijven trumpianen ook denker Girard in

Ooit waren de christelijke intellectuelen Bonhoeffer en Girard de helden van links. Nu hijsen invloedrijke trumpianen de Duitse theoloog en de Franse filosoof op het schild. Frits de Lange is kenner van beide denkers. Wie doet hen recht, rechts of links?


Het begon vorig jaar, in de aanloop naar de presidentsverkiezingen in de VS. Toen verscheen Project 2025, een conservatief rapport dat de blauwdruk bleek te zijn voor het beleid van de latere winnaar, Donald Trump. Project 2025 voerde theoloog en verzetsheld Dietrich Bonhoeffer – in 1945 op last van Hitler vermoord – op als christennationalistisch symbool.

Emeritus hoogleraar ethiek Frits de Lange wond zich daar over op. “Ik hoor bij de linkse, geseculariseerde theologen die enthousiast waren over Bonhoeffer. Ja, tegenwoordig lopen ook refo-theologen met hem weg, want hij was een conservatie; tégen abortus, geen democraat, ging op een patriarchale manier met zijn verloofde om. Maar wat die Amerikanen van hem maken… verschrikkelijk.”


Van Bonhoeffer naar bewapening

De grootste boosdoener is volgens De Lange de christennationalist Eric Metaxas, een fervent Trumpsupporter. “Zijn Bonhoeffer-biografie uit 2010 is gewoon slecht; hij maakt van zijn subject een christenfundamentalist, terwijl Bonhoeffer het humanisme was toegedaan.

“Metaxas bracht de term Bonhoeffer-moment in zwang, een situatie waarin je de wapens op mag nemen. Voor de rechtsconservatieve Metaxas beleven de VS nu dat moment: je hoort geweld te gebruiken tegen de nieuwe Hitler. Lees: niet-MAGA, ‘de vijand die van binnen komt’, zoals Metaxas dat noemt.”


Protest van de nazaten

De Lange was dan ook blij dat Bonhoeffers nazaten in een open brief protesteerden tegen wat ‘rechts-extremisten, xenofoben en religieuze opruiers’ van hem maakten: een idool voor een MAGA-samenleving.

Inmiddels is een tweede denker waar De Lange in gespecialiseerd is door trumpianen ingelijfd: de Franse denker René Girard (1923–2015). Hier wijst De Lange de beschuldigende vinger naar Peter Thiel, een briljante oud-student van Girard. De techmiljardair is vooral bekend als PayPal-oprichter en geldschieter van Facebook – en van diens protegé J.D. Vance, nu vicepresident. Beiden zijn echte Girard-adepten.

Girard ontwikkelde een theorie over dé motor van de geschiedenis, de ‘mimetische begeerte’. Iedereen verlangt iets – materieel of niet – omdat een ander het wil hebben, wat jaloezie en competitie oplevert. “Altijd jezelf vergelijken met anderen en begeren wat een ander doet, heeft of is, dat is het verdienmodel van Facebook”, vertelt De Lange. “Er loopt dus een lijn van Girard via Thiel naar de likes op Facebook. Die bewijzen dat we allemaal hetzelfde najagen.”


De ander die zowel ons model als obstakel is

Doordat we elkaar nabootsen, gaan we op elkaar lijken, en laait de strijd op, want we willen ons onderscheiden, volgens Girards analyse. De Lange: “De ander is dan zowel ons model als ons obstakel. Dat voert de druk in de maatschappij op. Om een uitweg te bieden en de vrede te hervinden, verenigen we ons met onze concurrenten en spannen samen tegen een nieuwe kracht buiten ons, de ander.

“Zo worden jij en ik ‘wij’, gekant tegen ‘zij’. We verklaren hen schuldig aan ons onderlinge geweld, want ze hebben een andere kleur, een ander geloof of wat dan ook. Die ander, die moet over de kling gejaagd worden. Dat laatste element is het zondebokmechanisme van Girard. Het was een eyeopener voor mij, toen ik dat las. Je ziet het en kunt het nooit meer niet zien.”

De christelijke boodschap dat zondebok Jezus een onschuldig slachtoffer is, ontmaskert dat mechanisme, “een inzicht dat de ongelovige Girard katholiek maakte”, aldus De Lange.

“Girard was een historisch denker, die vond dat we langzaam vooruitgingen, met democratieën, een internationale rechtsorde en de Verenigde Naties. Voor Peter Thiel daarentegen blijft de mens van nature slecht, gevangen als hij is in mimetisch geweld.”


Het negatieve mensbeeld van rechts Amerika

“Thiel noemt zichzelf een onversneden Girardiaan. De mens zoekt altijd anderen als slachtoffer, of wordt zelf het slachtoffer. Dat is het negatieve mensbeeld waar rechts Amerika wat mee kan.

“In de VS is er een wedloop aan de gang wie slachtoffer is – links en rechts doen dat allebei – en wie dus recht heeft van zich af te bijten. Rechts voelt zich het slachtoffer van de multiculturele idealen, van de islam, de klimaatbeweging, woke, China, van Democraten die hen als ‘deplorabele’ types wegzetten.”


De linkse interpretatie van Girard

Er is ook een linkse interpretatie van Girard mogelijk, aldus De Lange, met oog voor culturele vooruitgang en lerend vermogen. “Daar kan Thiel niets mee. Hij zegt: de mens ontwikkelt zich niet, zo is hij nu eenmaal. Girards beroep op elkaar liefhebben in plaats van beconcurreren, daar kun je geen politiek mee bedrijven – dat is Thiel te soft. Hij vindt dat we in apocalyptische tijden leven die schreeuwen om een harde hand, geen zwak liefdegebod, geen gelijkwaardigheid maar hiërarchie en de knoet van law and order om de mimetische begeerte in te tomen.”

Thiel steunt een stichting die de nalatenschap van Girard bestudeert, en financiert de machtspolitiek van Republikeinen onder wie Vance. Vance schreef voordat hij zich bij Trump aansloot hoezeer hij onder de indruk was van Jezus-als-zondebok en zo katholiek werd, onder invloed van Girards werk.


Waarom Girard niet blij zou zijn geweest met de trumpisten

De Lange: “Wat Vance nu met Zuid-Amerikaanse vluchtelingen doet, met massale deportaties over de grens, bewijst Girards gelijk. Dat heeft Vance zelf niet door: ook hij zoekt zondebokken. Ik ga niet zeggen dat zijn bekering tot het katholicisme niet veel voorstelt, maar hij had op z’n minst kunnen doen wat hij zelf schreef: de ‘eigen fouten in de ogen te kijken’ en ze niet ‘afschuiven op zondebokken’.”

Wat zou Girard van zijn huidige populariteit gevonden hebben? De Lange: “Ik heb hem eenmaal ontmoet, tijdens een conferentie waarin hij een hele entourage bij zich had, hij kwam binnen als Jezus met zijn discipelen, dus verering was hem niet vreemd.

“Maar dat hij, de aarzelaar, de man die koos voor ‘voorzichtige politiek’, gebruikt wordt voor een politiek van de gebalde vuist, zou hem slecht zijn bevallen.”


Blog Trouw, 24-08-2025 (Lodewijk Dros)