Amerika heeft ons verraden, zo simpel is het

Nederland is al acht decennia afhankelijk van de Verenigde Staten, en het lijkt wel of we daardoor het zelfvertrouwen zijn verloren om zelf onze wereld vorm te geven, schrijft Joris Luyendijk. Toch is de-Amerikaniseren nu hard nodig.

‘Er is oorlog tussen degenen die zeggen dat er oorlog is, en zij die zeggen van niet.’ Wie de verlamming in Nederland anno nu wil samenvatten kan goed terecht bij deze paradox van de zingende dichter Leonard Cohen. Is het nog vrede? Of leven we allang in oorlogstijd maar reageren we op dit gegeven alsof het vrede is?

Op de Russische tv wordt geopperd een paar Europese steden in de as te leggen. Oekraïne wordt stelselmatig vernietigd en al jaren valt Rusland ons en onze Europese bondgenoten steeds openlijker aan – volgens de AIVD grenst het inmiddels aan ‘staatsterrorisme’. Volgens defensie wijst alles op een geplande militaire invasie, ergens in het Navo gebied.

Poetin durft steeds verder te gaan omdat het Kremlin veel minder hoeft te vrezen voor straf uit de Verenigde Staten. De afgelopen tachtig jaar lang was Amerika onze bevrijder, beschermheer en kompas.

De deal was dat wij in Europa geen eigen massavernietigingswapens ontwikkelden en heel, heel veel Amerikaanse wapens en staatsobligaties kochten, in ruil waarvoor Amerika ons beschermde. Deze belofte blijkt nu evenveel waard als het Memorandum van Boedapest uit 1994 waarin Oekraïne afstand deed van de eigen kernwapens in ruil waarvoor Amerika de veiligheid van het land garandeerde.

Tegenmachten aan banden

Amerika heeft ons verraden. Zo simpel is het, en voor het eerst sinds de bevrijding 80 jaar terug is onzeker waar onze veiligheid vandaan komt. Maar Amerika is niet alleen weggevallen als beschermheer. Het land dreigt Navo-bondgenoot Canada in te lijven, en Groenland en Panama. Binnenlands lijkt het steeds meer op een maffiastaat met fascistische trekken.

De rechters, ambtenarij, toezichthouders, pers en wetenschap… Alle tegenmachten van de president gaan aan banden. Trump en zijn entourage weten: als wij ooit de macht uit handen geven, gaan wij voor de rest van ons leven de bak in. Dat is best een overtuigende reden om nooit meer eerlijke verkiezingen te houden.

Maar stel dat de Amerikaanse democratie het houdt: volgens peilingen keurt nog altijd 40 procent van de kiezers daar het beleid van Trump goed. Die mensen gaan niet weg, en er is geen reden te denken dat ze zich in de toekomst wel goed gaan informeren. Die blijven vatbaar voor clowns, dwaallichten en, wie weet ooit, een competente fascist.

In beweging komen

Kun je aan zo’n land je verdediging overlaten? In vredestijd is deze vraag interessant voor een ‘prikkelend’ essay, in alle rust te lezen bij je tweede kopje koffie in de ochtend en dan wellicht stof voor een gesprek met je partner, kind of collega. Of niet natuurlijk. Vrijheid, blijheid. Als jij je niet wil bezighouden met de actualiteit, wie ben ik dan om je daarop ‘aan te spreken’. Wat kan er nou helemaal gebeuren?

Maar stel dat we eigenlijk al in oorlogstijd leven. Dan moet je als de donder in beweging komen. Het is eind 1939 en nazi-Duitsland heeft door slecht weer op het laatste moment de invasie van Nederland uitgesteld. Of zijn dat maar geruchten?

Wie destijds wilde geloven dat het hoe dan ook vrede bleef, zou zeggen dat in de vorige paar oorlogen Duitsland toch ook de neutraliteit van Nederland had gerespecteerd? En de gedachte dat de heer Hitler een stad vol burgers zou platgooien… Bangmakerij!

Iemand daarentegen die destijds de dreiging wel serieus nam, zou misschien afdoende luchtafweergeschut rond Rotterdam plaatsen, en evacuatieplannen opstellen voor onze Joden. Ik noem maar wat.

Hoe word je weerbaar?

In vredestijd kun je een ‘kat uit de boom kijken’. Het is immers vrede. In oorlogstijd ben jij de kat, en dreig je uit die boom te worden geschoten. Je kunt blijven volhouden dat het wel meevalt, maar je weet pas dat je ongelijk hebt als de kogels op je af komen vliegen. Zit je daar weerloos in je boom.

Het tegenovergestelde van weerloos is weerbaar. Hoe word je dat? Hoe krijg je anderen zover? In 2018 nam ’s lands best geïnformeerde onderzoeksjournalist naar nationale veiligheid Huib Modderkolk contact op. Hij worstelde met de structuur van het manuscript dat een jaar later zou verschijnen onder de titel Het is oorlog maar niemand die het ziet.

Ik zie ons nog rondjes lopen in een Amsterdams park, zoekend naar een weeffout in de opbouw van het boek. Dat boek is echt schokkend, bijvoorbeeld dat er Russische malware zou zijn gevonden in de Oosterscheldekering. Toch werd ik destijds niet ‘wakker’. Modderkolk moet meer zulke reacties hebben gekregen, want zijn vervolg vorig jaar heette Dit wil je écht niet weten.

Het is het lot van serieuze journalisten, in vredestijd: je publiek smeken of ze alsjeblieft belangstelling wil opbrengen voor informatie die direct zijn belangen raakt.

Elementair gevoel van veiligheid

Ik praat nu al maanden met mensen over De Dubbele Dreiging uit het Kremlin en het Witte Huis. Wat me dan helpt is die episode met Modderkolk. Terugkijkend kwam het me gewoon niet uit, dat land en continent verregaand werden ontwricht door vijandige machten, Rusland voorop. Modderkolk kwam mij iets afnemen, te weten een elementair gevoel van veiligheid, en dat wilde ik niet kwijt.

Ik zie iets vergelijkbaars om mij heen, bij pacifisten, maar ook breder. Nederland hoort tot de rijkste en meest stabiele landen ter wereld, al eeuwen. Het gevolg is dat best wat Nederlanders zijn gaan denken en doen als dieren in de kinderboerderij. Ga die eens waarschuwen voor ‘natuurlijke vijanden’.
Overigens zijn veel Nederlanders met een niet-Westerse migratieachtergrond, en zeker degenen met een vluchtverleden, juist wel wereldwijs. Maar die zitten nauwelijks ergens aan de knoppen.

Dat was onaardig van mij zonet, om sommige autochtone landgenoten, en daarmee mogelijk Trouw-lezers, te vergelijken met goed doorvoede hobby-dieren. Het is ook dom, want als je mensen hun elementaire gevoel van veiligheid komt afnemen, moet je ze niet ook nog tegen de vacht instrijken.

Angst benoemen vergt moed

Dat is een ander inzicht rond weerbaarheid dat ik heb opgedaan: Angst is niks om bang van te zijn, maar het benoemen vergt moed. Angst is simpelweg een signaal in je hersens dat er gevaar dreigt. Probeer maar eens de evolutie door te komen zonder zo’n waarschuwingssysteem.

Mensen zijn alleen ook sociale dieren, en het wordt veel lastiger voor ze wanneer niemand om hen heen het gevaar erkent. Dan ontstaat een soort meta-angst, namelijk angst voor sociaal isolement om je angst. Dadelijk lachen ze je uit, dat je uit angst voor een Russische hybride aanval op onze water- of elektriciteitsvoorziening een noodpakket hebt gekocht.

Denk aan de laatste weken voorafgaand aan de eerste corona-uitbraak in Nederland. In Noord-Italië lagen de patiënten al te creperen op de gangen van overvolle ziekenhuizen. Artsen schreven wanhopige stukken in The Guardian: Dit komt ook op jullie af, doe iets nu er nog tijd is. Wat deed Nederland? Nederland zei ‘doe maar gewoon, dan doe je al alarmistisch genoeg’ en ging carnaval vieren. Hoeveel mensen hebben daar toen toch maar aan meegedaan, uit angst om hun angst voor een dodelijk virus te moeten toegeven?

Waar het aan het begin van corona aan ontbrak waren leiders die de mensen vertellen wat ze moeten horen, en niet wat ze willen horen. Zoals de Engelsen zeggen: ‘De vis rot vanaf het hoofd’. Wanneer de hoofdverantwoordelijken in een gezin, organisatie of land niet het juiste voorbeeld geven, zal vrijwel niemand lager in de sociale hiërarchie dat wel doen – want daarmee gaan ze impliciet in tegen de lijn van boven, en dus de groep.

Wilders zwijgt

Wat een pech daarom dat juist nu de machtigste man van het parlement – en daarmee het land – Geert Wilders is. Die heeft de afgelopen jaren juist Poetin en Trump bewierookt. Wilders ziet natuurlijk ook de geheime briefings wat Rusland allemaal nog meer uithaalt en dreigt te gaan uithalen. Maar Wilders zwijgt, en de Haagse journalistiek laat hem ermee wegkomen.

Je zou er bang van worden, hoe onze regering haar eerste verantwoordelijkheid verzaakt: het eerlijke verhaal vertellen over de offers en keuzes die nu nodig zijn om Nederland veilig houden. Terwijl je, eenmaal door de angst heen, ook de nieuwe mogelijkheden en kansen gaat zien. In een simpele formule gevat: Gevaar zonder perspectief = paniek of apathie. Gevaar plus perspectief = weerbaarheid.

Amerika speelde de afgelopen decennia een dubieus dubbel spel met Europa. Wij moesten de verantwoordelijkheid nemen voor onze eigen defensie. Maar intussen werden landen als Nederland loodzwaar onder druk gezet om mee te doen met Amerikaanse wapensystemen zoals de Joint Strike Fighter of de F-35, en niet met de Europese rivaal daarvan.

Spoor van vernieling

De Amerikaanse ‘verdeel en heers’ defensiepolitiek heeft nu tot gevolg dat 500 miljoen Europeanen niet in staat zijn zich te verdedigen tegen 135 miljoen Russen, en in plaats daarvan 350 miljoen Amerikanen moeten smeken om bescherming – zoals de Poolse premier Donald Tusk recent opmerkte.

Maar Trump breekt nu radicaal met het defensiebeleid van zijn voorgangers, en creëert zo voor ons een unieke kans onze eigen verdediging te organiseren, in Nederland en op Europees niveau. Wat een perspectief: niet meer mee hoeven doen met het land dat uit cynisme, machtswellust en naakte incompetentie al zo lang zo’n diep spoor van vernieling trekt in bijvoorbeeld het Midden-Oosten – ons opzadelend met de vluchtelingenstromen.

Tientallen Nederlandse mannen- en vrouwenlevens hebben wij geofferd bij vredesmissies om de rotzooi op te ruimen die Amerikaanse avonturiers in Irak en Afghanistan maakten. Denemarken verloor in verhouding tot de omvang van de bevolking evenveel soldaten in Afghanistan als Amerika zelf. Om met J.D. Vance te spreken: “Heeft Amerika hiervoor ooit dankjewel gezegd?” Nee, het eist Groenland op.

Of neem tech. Nu nog fungeert het Witte Huis als lange lobby-arm van de giganten uit Silicon Valley. Stel je voor dat we in Europa onze eigen sociale media bouwen, maar dan zonder de giftige prikkels die de Amerikanen erin hebben gestopt. Waarom zou Europa dit niet kunnen, als we wel satellieten de ruimte in kunnen brengen en bij ASML kunnen printen op één tienduizendste van een haar?

Zelfvertrouwen ontnomen

Het lijkt wel of de al acht decennia durende afhankelijkheid ons het zelfvertrouwen heeft ontnomen dat we zelf onze wereld zouden kunnen vormgeven, zonder Amerika als beschermer en maatschappijmodel. Maar nu moeten we wel ‘de-Amerikaniseren’, en is de enige vraag nog ‘hoe’.

Dit is het werk van een generatie, maar de belangrijkste voorwaarde is al geschapen: ons politiek systeem. Mensen klagen steen en been in een democratie, omdat alles wat misgaat naar boven komt, en omdat je in een democratie überhaupt mag klagen.

Maar democratie is het enige systeem waar politici, activisten en media de vrijheid hebben om de Dubbele Dreiging helder in kaart te brengen, en om daarna op toegankelijke wijze over te brengen voor welke opties, dilemma’s, keuzes en offers we staan. Zo worden oplossingsrichtingen duidelijk. Er zijn altijd meerdere wegen naar dezelfde bestemming, en ook dat maakt democratie superieur: je kunt onderweg de koers aanpassen of omgooien, zonder dat daar een revolutie of staatsgreep voor nodig is.

Constructieve energie

Ik merk iedere dag hoeveel constructieve energie er in Nederland is, maar het zit nog net onder de oppervlakte. We hebben zoveel talent, ervaring en kapitaal in huis. Het wachten is op leiderschap in media en politiek om dit alles te mobiliseren en te kanaliseren. Daar is dus nu de echte druk nodig, van allerlei aard, vanuit burgers, overheidsinstanties, maatschappelijke organisaties, bedrijven en de basis van politieke partijen zelf… Wat is het plan? In vredestijd kun je in de politiek toe met managers als Balkenende, Rutte of Schoof. Maar het is niet langer vredestijd.

Laten we onszelf ruimte gunnen voor rouw om de wereld van gisteren. Maar ga ook de angst aan, want er dreigt gewoon gevaar. Wie deze werkelijkheid aanvaardt, ziet vervolgens wat in het verschiet ligt: een weerbaar Nederland in een – eindelijk - onafhankelijk Europa.

Trouw, 02-05-2025 (Joris Luyendijk)