“We zullen het tijdperk van de economische oorlogsvoering nog missen”


Sinds de eeuwwisseling konden de VS hun belangen met economische sancties verdedigen. Maar volgens onderzoeker Edward Fishman raakt het dollarwapen uitgewerkt. “Grootmachten zullen hun conflicten weer militair uitvechten.”


Nu Donald Trump zijn brutale tarievenoorlog heeft ontketend, zelfs tegen trouwe bondgenoten, dreigen de VS de belangrijkste sokkels te ondermijnen waarop de Amerikaanse hegemonie is gebouwd. Dan gaat het niet alleen over de Navo, maar vooral ook over de dollar. Na de afkondiging van wereldwijde importtarieven op 2 april heeft de greenback fors aan waarde verloren. Dat kan Amerika niet alleen economisch, maar ook geopolitiek zuur opbreken. Negentig procent van alle internationale financiële transacties gebeurt immers in dollar, via de internationale organisatie Swift. Dat is een coöperatieve organisatie van banken en financiële instellingen om internationaal betalingsverkeer mogelijk te maken. Elke dag passeren daar liefst 45 miljoen transacties.

De dollar is dus de lingua franca van het mondiale financiële systeem. Daardoor had Amerika een ongekend drukkingsmiddel. De dollar werd vooral almachtig na de implosie van de Sovjet-Unie en de globalisering van de vrijhandel. Wie sinds het wegvallen van het communistische blok geen toegang heeft tot de dollar, ziet zijn economie zonder zuurstof vallen. De Amerikaanse onderzoeker Edward Fishman (Columbia University) spreekt daarom van een ‘chokepoint’, een wurgplek. Als je daar druk uitoefent, kun je een tegenstander doen stikken. Fishman publiceerde die theorie onlangs in het boek Chokepoints: American power in the age of economic warfare.

Tussen 2011 en 2017 was Fishman werkzaam bij het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en Financiën. Daar was hij tijdens de tweede ambtstermijn van Barack Obama mee verantwoordelijk voor de sancties tegen onder andere Iran en Rusland. Op basis van die ervaringen beschrijft Fishman hoe de Amerikanen de dollar vanaf het begin van deze eeuw steeds meer als drukkingsmiddel gingen inzetten. “Naarmate in de jaren 90 handelsbarrières verdwenen en kapitaal vrijelijk kon bewegen, werd de dollar de voordeligste manier voor banken en bedrijven om financiële transacties te verrichten. Dat gaf Amerika een unieke machtspositie. Voordien had je een gigantische zeemacht of veel bondgenoten nodig om economische sancties uit te vaardigen. Nu beschikte Amerika over een hefboom om eigenhandig op te treden.”
“Als de economische wurgpunten verdwijnen, hebben landen alleen nog wapens om conflicten te beslechten”, waarschuwt Fishman.

Toch bleven Amerikaanse regeringen weigerachtig om de dollar te politiseren. Voormalig minister van Financiën Robert Rubin, de architect van de economische bloei onder Bill Clinton, bezwoer Amerika’s bondgenoten dat het land zijn reputatie als betrouwbare kredietverstrekker niet op het spel zou zet[/b]ten door de sterke dollar als handelswapen in te zetten. Maar de aanslagen van 11 september 2001 betekenden een keerpunt, zegt Fishman. “De terroristen hadden Amerikaanse rekeningen gebruikt om hun plannen te financieren. Als reactie ontstond er binnen de Amerikaanse overheid een dienst om financiële stromen te traceren. Er kwam een deal met Swift om informatie door te spelen. Tegelijk groeide de afkeer voor militaire interventies, na de fiasco’s in Afghanistan en Irak.”


Voorzichtig

Toen in 2005 bleek dat Iran nucleaire wapens wilde ontwikkelen, wist de regering van president George W. Bush niet wat te doen. Een nieuwe militaire interventie was uitgesloten, en sinds 1985 was al een handelsembargo tegen Iran van kracht, zonder succes.

Fishman vertelt hoe een advocaat, Stuart Levy, die voor de overheidsdienst Financiële Intelligentie werkte, een strijdplan bedacht. Hij bezocht de grootste financiële instellingen en dreigde hen af: als ze weigerden de Iraanse rekeningen af te sluiten, zou hij hen afsnijden van het Amerikaanse financiële systeem. “Die strategie was extreem succesvol. In 2012 ontstond er een diepe economische crisis in Iran. Die leidde tot de verkiezing van de gematigde president Hassan Rohani en ten slotte tot de Iraanse nucleaire deal in 2015.”

Toch was er een keerzijde aan Levy’s strategie. Fishman: “Eens de bedrading van het financiële systeem was gewijzigd, kon zelfs Washington dat niet meer ongedaan maken.” Na de opheffing van de sancties tegen Iran bleven banken namelijk weigerachtig om in het land te investeren, uit vrees voor nieuwe sancties.

Ondanks die nieuwe ‘bedrading’ was Fishman verrast toen hij op 27 februari 2014 op tv “groene mannetjes” zag neerstrijken op de Krim, dat Rusland kort erna zou annexeren. Als coördinator van het sanctiebeleid zat Fishman mee in de Amerikaanse cockpit. Maar omdat ze zo afhankelijk zijn van Russisch gas en olie, hielden de Europese landen de handrem op.

“We besloten om met een scalpel sancties uit te vaardigen, en Rusland niet volledig los te koppelen van het Amerikaanse financiële systeem. Nu betreur ik dat we toen niet harder hebben doorgeduwd. Onze voorzichtigheid sterkte president Vladimir Poetin in zijn overtuiging dat het Westen niet de ruggengraat had om hem echt iets in de weg te leggen.”

Nochtans kromp de Russische economie met 10 procent tijdens de winter van 2014-2015. Dat deed Poetin inzien dat zelfs hij niet ongenaakbaar is. Hij stuurde Elvira Nabioellina, de gouverneur van de Russisch centrale bank, naar Peking om steun. Een kantelmoment, volgens Fishman. “In 2014 creëerde Rusland zijn alternatief voor Swift. Maar ook China besefte dat het ooit in die financiële vuurlinie kon belanden. Beide landen stichtten een eigen interbancair betaalsysteem. Het was het begin van de toenadering van autoritaire regimes om minder kwetsbaar te worden voor westerse sancties.”


Een nieuw ‘wurgpunt’

Voor China werd die nood nog nijpender toen de Amerikanen tijdens Trumps eerste ambtstermijn een nieuw ‘wurgpunt’ vonden. In 2018 zette Trump de Chinese telecomgigant ZTE op de zogenaamde ‘denial list’. ZTE kreeg geen toegang meer tot Amerikaanse technologie. Amerikaanse haviken beseften dat ook de toevoerketens wurgplekken zijn. Amerika controleert de helft van de mondiale markt in halfgeleiders.

Die nieuwe tech war gaat gepaard met een mentaliteitswijziging, zegt Fishman. “Bij Iran en Rusland waren de sancties in principe tijdelijk. Als die landen afzagen van hun nucleaire programma of de bezetting van de Krim, dan waren ze weer welkom in de wereldeconomie. Maar bij China was de inzet de techrace zelf. China moest onder de knoet gehouden worden. Van een drukkingsmiddel transformeerden de sancties tot een instrument om de regels van de wereldeconomie permanent te wijzigen.”

Die idee culmineerde in de forse reactie van Amerika en Europa op de Russische invasie van Oekraïne. Nog geen 48 uur na de inval werd de Russische centrale bank de toegang tot Swift ontzegd. Lange tijd was dat voor de Amerikanen een rode lijn. Ook Poetin achtte dat blijkbaar ondenkbaar. De helft van de reserves van zijn centrale bank lag immers nog gestockeerd bij westerse bankrekeningen.

Toch noemt Fishman dat sanctiebeleid tragisch. “Als we in 2014 harder hadden opgetreden, was Poetin misschien wel afgeschrikt. Maar nu houden sancties hem niet langer tegen, en dan beland je in een uitputtingsstrijd. De Russische oorlogseconomie draait nog steeds. De alliantie tussen Rusland, China en Iran is tot wasdom gekomen. Poetin en de Chinese president Xi Jinping sloten drie jaar geleden ‘een vriendschap zonder grenzen’. En Iran vergezelde Rusland en China bij de intergouvernementele organisatie Brics+. Een van hun doelstellingen is om de suprematie van de dollar te verzwakken.”


Militaire middelen

Toch zijn het niet zozeer de Brics+-landen, maar vooral Trumps handelsbeleid dat de almacht van de dollar aantast, zegt Fishman. “Trumps grillige politiek degradeert Amerika tot een onbetrouwbare partner. Dat stimuleert landen om minder afhankelijk te worden van de dollar. China, Rusland en Iran waren daar al langer mee bezig. Maar nu zie je dat zelfs bondgenoten zoals de EU en het Verenigd Koninkrijk op zichzelf terugplooien.”

Volgens Fishman maakt economische verwevenheid in versneld tempo plaats voor autarkische machtsblokken. Net als tijdens de Koude Oorlog vreest hij dat er nog weinig handel tussen de grootmachten zal plaatsvinden. “Dat kan een stabielere wereld opleveren, zonder wurgpunten en met minder handelstwisten en kortere aanvoerketens. ”

Maar evengoed voltrekt zich een veel somberder scenario. Want als de economische wurgpunten verdwijnen, hebben landen alleen nog wapens om conflicten te beslechten, waarschuwt Fishman. “De geschiedenis leert ons dat wanneer grootmachten niet via handel toegang kunnen verwerven tot markten of grondstoffen, ze daarvoor naar militaire middelen teruggrijpen. Of het zover komt, blijft onvoorspelbaar. Zeker is wel dat het tijdperk van economische oorlogsvoering op zijn einde loopt. Binnenkort zullen we het misschien nog missen.”


Blog DS, 27-05-2025 (Thibault Coigniez)