Eigenlijk is er maar één groot verschil tussen mensen en dieren

[bijlinda]

Eigenlijk is er maar één groot verschil tussen mensen en andere dieren, ontdekte deze wetenschapper


Wetenschapper Rens Bod dook in antropologische veldrapporten en in krantenmateriaal uit de hele wereld om uit te vinden wat mensen specifiek mens maakt. ‘Denken over denken en dáár weer over nadenken, dat kunnen dieren niet.’


Toen Rens Bod (1965) twaalf jaar oud was, kreeg hij een woordenboek cadeau. Niet zomaar een boek, maar het eerste boek dat hij ooit bezat. In het huis waar hij opgroeide, in een klein dorp in het oosten van het land, was zelfs de Bijbel afwezig.

“Mijn moeder bezat slechts een kleine catechismus, ergens op zolder. Maar dat woordenboek – de eerste Van Dale – was een openbaring”, vertelt Bod, hoogleraar Digitale Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. “Ik heb het nog, het staat vol met aantekeningen. Toen ik mocht doorleren, kreeg ik later met Sinterklaas de boeken die ik nodig had voor school, voor het daaropvolgende leerjaar. Ik was daar heel blij mee.”

Later zou Bod nogal wat non-fictieboeken publiceren die wel iets weg hebben van de systematiek van een woordenboek: een overzichtswerk van de geschiedenis van kennis, een inventarisatie van 180 zingevingsvormen die de wereld rijk is, en nu Het unieke dier, een zoektocht naar wat specifiek is, wat ons onderscheidt van andere dieren en wat we met hen gemeen hebben.

Lange tijd werd gedacht dat eigenschappen als rede, moraal, zelfbewustzijn, taal en zingeving uniek menselijk zijn. Maar recent onderzoek toont aan dat deze eigenschappen in andere vormen ook bij dieren bestaan. Er ontbrak jarenlang een samenhangend overzicht van de veronderstelde verschillen tussen mens en dier. In zijn nieuwe boek brengt Bod de vele claims over unieke menselijke eigenschappen bijeen en onderzoekt of er onder deze verschillen en overeenkomsten een dieperliggend patroon schuilgaat.


Miljoenen documenten

Bod gebruikt bij het schrijven van zijn werk miljoenen documenten. “Mijn vakgebied is de digitale geesteswetenschappen. Wij passen methoden uit de computerwetenschappen – AI dus – toe op alle geesteswetenschappen. Dat doen we al heel lang, sinds het begin van de jaren 2000, ver voor de opkomst van generatieve AI zoals die nu bekend is. Ik zoek niet zozeer op woorden, maar vooral op concepten, niet alleen in wetenschappelijke publicaties, maar ook in gedigitaliseerde antropologische veldrapporten en in krantenmateriaal uit de hele wereld.

“Mijn algoritme voor dit boek over wat uniek voor de mens is, bouwt een soort word cloud met allerlei termen die lijken op het woord ‘gemeenschappelijkheid’ – dus patronen, gelijkmatigheid, maar ook het tegenovergestelde: verschillen. Je krijgt dan een enorme hoeveelheid materiaal, vaak gerangschikt op frequentie. En vervolgens zet ik me tot close reading. Daarna begin ik te schrijven. Zonder die zoekalgoritmen zou het bijna onmogelijk zijn om al dat materiaal te verwerken.”


En de uitkomst?

“Aanvankelijk lijkt het of er nergens een harde breuk bestaat tussen mens en dier. Neem denken. Chimpansees en dolfijnen kunnen nadenken over hun eigen beslissingen. Ze evalueren of ze wel of niet op een knop moeten drukken om een beloning te krijgen. Als ze zeker zijn van succes, drukken ze. Als ze twijfelen, doen ze het soms niet. Dat is een vorm van metacognitie, denken over denken – een opvallende overeenkomst tussen mens en dier.

“Ook op het gebied van zingeving zijn er verrassende parallellen. Bonobo’s vertonen ceremonieel gedrag: als het alfavrouwtje in een bepaalde richting wijst, maken de andere groepsleden zich klein en kijken eerbiedig mee. Er valt een stilte die minuten kan duren. Dat wordt geïnterpreteerd als een zingevende activiteit, sommigen zien er zelfs een vorm van religie in.

“Er zijn ook veel voorbeelden van dieren in gevangenschap die nog op zoek zijn naar een klein beetje houvast, wat je zou kunnen opvatten als zingeving. Zelfs in fabrieksmatige stallen kunnen dieren nog altijd verbondenheid en betrokkenheid uitdrukken. Ze zoeken actief sociaal contact, niet alleen met soortgenoten maar ook met hun verzorgers, en tonen daarmee een behoefte aan relatie en herkenning.

“Daarnaast houden ze vaak vast aan routines, zoals telkens op dezelfde plek slapen, voor zover de omstandigheden dat toelaten. Sommige dieren vertonen troostgedrag jegens soortgenoten die gewond of gestrest zijn, wat wijst op empathie.

“Er zijn zelfs dieren die bewust besluiten niet meer verder te willen leven. Dat vond ik zeer ontroerend om kennis van te nemen, bijvoorbeeld bij dolfijnen. Dolfijnen moeten zelf beslissen om te ademen; ze kunnen ervoor kiezen om niet meer naar boven te komen en zo hun leven te beëindigen.”


Als een voltooid leven?

“Ja, niet meer verder willen, omdat verder leven geen zin meer heeft. Vaak zijn dat dolfijnen in gevangenschap, maar er zijn meerdere voorbeelden van. Dit is een keuze, gebaseerd op ervaringen van zinloosheid, maar dat getuigt ook van zingeving.”

Dieren zijn kunstzinnig, kunnen plannen, communiceren, papegaaien gebruiken telwoorden om hoeveelheden te benoemen en duiven herkennen het concept ‘boom’. Maar waarin verschillen we van andere dieren?

“Het maken van vuur zou specifiek voor de mens kunnen zijn. Maar zelfs dat ene, harde onderscheid blijkt niet zo absoluut als gedacht. In Australië zijn roofvogels waargenomen die brandende takken oppakken uit een bosbrand en die elders laten vallen, zodat prooidieren uit hun holen komen. Ze weten dus op een of andere manier met vuur om te gaan. Maar dieren kunnen het vuur niet maken, voor zover bekend is dat uniek menselijk.

“Toch is het vuur niet het meest onderscheidende dat ik tegenkwam. Ik stuitte op een ander patroon dat telkens terugkeerde: onbegrensde recursie. Dat is het vermogen om een activiteit op zichzelf toe te passen, en dat proces eindeloos voort te zetten. Bijvoorbeeld: denken over denken en dáár weer over nadenken. Het maken van gereedschap is niet onderscheidend, maar het maken van gereedschap om ander gereedschap te maken wel.

“Onbegrensde recursie is iets wat alleen mensen echt kunnen. Kinderen leren dat al vanaf vijf, zes jaar. En hoewel sommige dieren kunnen tellen – bladsnijdermieren bijvoorbeeld tot twintig – komt geen enkele diersoort verder dan twintig.

“Tellen is gebaseerd op een recursief systeem. Hetzelfde geldt voor taal. Veel dieren gebruiken taal, maar alleen mensen kunnen zinnen bouwen met bijzinnen, en die weer nestelen in andere zinnen. ‘De man op straat die door de hond is gebeten, terwijl hij door de politieagent achterna werd gezeten, heb ik gisteren gezien.’

“Dat is een vorm van recursie in taal. Geen enkel ander dier doet dat. Bonobo’s kunnen communiceren met ketens van drie kreten – ‘Pas op, een adelaar’ – maar ze maken geen langere zinnen. Wij zijn ook de enige diersoort die in staat is een raamvertelling te maken: een verhaal binnen een verhaal binnen een verhaal.

“Ook in technologie zien we vormen van onbegrensde recursie terug. Veel dieren gebruiken gereedschap: chimpansees kraken noten met stenen, kraaien maken haakjes van takjes om insecten uit boomschors te halen. Zelfs octopussen en mieren gebruiken hulpmiddelen. Maar geen enkel dier maakt gereedschap met het doel om ander gereedschap te bouwen. Mensen doen dat wel. Sterker nog, we bouwen hele sequenties van ingebedde gereedschappen – tot aan de microprocessor toe.

“Dat vermogen tot onbegrensde recursie heeft ons veel gebracht. Technologische vooruitgang, culturele ontwikkeling, wetenschap. Dat leidt soms tot destructieve technologieën – zoals de kernbom – of tot generaties lange vetes, zoals op Sardinië, waar families elkaar al duizenden jaren bestrijden zonder te weten waarom.”


Bij dieren kom je dat soort vetes niet tegen?

“Nee. Na een conflict volgt vaak snel verzoening. Chimpansees omhelzen elkaar, soms geholpen door een oudere vrouwelijke aap die als tussenpersoon optreedt. Bij mensen is er vaker sprake van escalatie op escalatie. Bij dieren is het meestal één stap, en dan is er al verzoening.

“Dat vermogen tot onbegrensde recursie lijkt klein, maar heeft grote gevolgen. Het verklaart waarom de menselijke cultuur voortdurend verandert, terwijl die van dieren vaak eeuwenlang hetzelfde blijft. In Bossou, West-Afrika, gebruiken chimpansees al 6000 jaar dezelfde techniek om noten te kraken. Bij mensen verandert techniek van generatie op generatie. Een heel klein verschil in hersenstructuur, leidt tot grote verschillen in cultuur.”


Met als gevolg?

“We hebben op ongelooflijk snelle en doelbewuste wijze de aarde en haar ecosystemen veranderd. We hebben diersoorten in korte tijd laten uitsterven, zoals de dodo. Er is geen enkele andere diersoort die dat heeft gedaan.

“Zelfs als je kijkt naar de geschiedenis van het leven op aarde, zijn er voorbeelden van organismen die het klimaat veranderden – zoals cyanobacteriën die miljarden jaren geleden zuurstof produceerden – maar dat gebeurde over een periode van miljoenen jaren. De mens heeft in enkele duizenden jaren de wereld ingrijpend naar zijn hand gezet.

“Onze recursieve kracht is een zegen en een vloek. Ze stelt ons in staat tot wetenschap, kunst, technologie en ethiek, maar ook tot vernietiging, uitputting en escalatie. We blijven maar doorgaan. Er zit geen natuurlijke stopconditie in.”


Dat lijkt me eigenlijk alleen maar een ramp.

“Pas als de vernietiging bijna totaal is – bijvoorbeeld na een wereldoorlog, of bij een ecologische ramp – zijn we in staat om te stoppen en te reflecteren. Toch is er hoop. Juist omdat we ons bewust kunnen worden van onze eigen recursieve kracht, kunnen we ook leren om haar te begrenzen.

“We kunnen kiezen voor verzoening, voor duurzaamheid, voor het zoeken naar zin in plaats van naar steeds meer. Dat is misschien wel het mooiste wat ons mens maakt. Niet dat we beter zijn dan andere dieren, maar dat we in staat zijn om te blijven zoeken naar betekenis – en om te blijven reflecteren op wie we zijn. En dus ook kunnen blijven veranderen.”


Blog Trouw, 14-10-2025 (Peter Henk Steenhuis)