Collectief genadebesluit?

[bijlinda]

Waarom collectieve genade wel van deze tijd is


Een collectief genadebesluit maakt de samenleving niet minder veilig, schrijft Geertjan Zuijdwegt. En het is nu absoluut nodig.


Het zal niemand ontgaan zijn dat het gevangeniswezen op ontploffen staat. In vijf jaar tijd is de bevolking met meer dan 30 procent gestegen tot een hallucinante 13.000 gedetineerden voor een capaciteit van net geen 11.000. De gevangenisdirecteurs kwamen gisteren op straat omdat werken in dit klimaat ondoenbaar is. Een unicum voor een groep zeer loyale ambtenaren. Wat nodig is, zijn maatregelen die nú helpen. Niet morgen. Vandaar dat Mathilde Steenbergen, directeur-generaal van het gevangeniswezen in deze krant pleitte voor de collectieve genade (DS 2 oktober). Een idee dat eerder ook al door de magistratuur en door experts werd geopperd.

Minister van Justitie Annelies Verlinden (CD&V) stelde donderdag in het parlement dat het genaderecht alleen individuele gevallen betreft. Maar dat klopt niet. Artikel 110 van de grondwet laat wel degelijk collectieve genadebesluiten toe. Vroeger werden die bijvoorbeeld uitgevaardigd bij grote feestelijke gebeurtenissen. Dat gebeurde voor het laatst op 24 juni 1993, ter gelegenheid van het Belgische EU-voorzitterschap. Veroordeelden kregen een strafkorting van zes maanden om dat heuglijke feit te vieren.

Nadien raakte de collectieve genade in onbruik. Ook nu is de minister van Justitie dus niet voor het idee gewonnen. In het parlement klonk bovendien bezorgdheid over onveiligheid en straffeloosheid. Onterecht. Collectieve genade is niet alleen wettelijk mogelijk, het is ook een goed idee.

Om te beginnen maakt een collectief genadebesluit de samenleving niet minder veilig. Dat lijkt contra-intuïtief: je laat toch juist gevaarlijke mensen vrij? Om te beginnen is niet iedereen die een misdrijf heeft gepleegd gevaarlijk. Dat weten we eigenlijk wel: niemand maakt zich druk over het gevaar dat uitgaat van de 5.600 mensen die in de vrije samenleving op de uitvoering van hun gevangenisstraf wachten. Maar als we morgen 5.600 gedetineerden vrij zouden laten, zou het publieke gevoel van onveiligheid explosief toenemen. Dat heeft minder te maken met hun crimineel verleden dan met het stigma van gevaar dat een verblijf in de gevangenis in de publieke verbeelding met zich brengt.


Ernstige schade

Nog belangrijker is dat een verblijf in de gevangenis het gevaar dat iemand zou vormen, alleen maar kan versterken. Alle experts zijn het erover eens dat de Belgische gevangenissen in hun huidige toestand ernstige schade toebrengen aan mensen en niet bijdragen aan hun maatschappelijke re-integratie. Een gevangenisverblijf is criminogeen: het leidt eerder tot meer dan tot minder kans op het plegen van nieuwe strafbare feiten. Vandaar: hoe eerder mensen worden vrijgelaten, hoe minder schade en frustratie. En dus hoe meer veiligheid. Bovendien komt vrijwel elke gedetineerde uiteindelijk toch vrij.

Een collectief genadebesluit maakt ook de gevangenissen zélf minder criminogeen. Zonder overbevolking kan er weer normaal gewerkt worden. Dan hebben gedetineerden meer zinvolle activiteiten, zal het absenteïsme bij het personeel dalen en komen mensen uiteindelijk veiliger de gevangenis buiten dan nu het geval is. Twee vliegen in een klap.


Te strenge straffen

Een collectief genadebesluit is ook niet hetzelfde als straffeloosheid. In België wordt lang, en steeds langer gestraft. Een belangrijke oorzaak daarvan is de wettelijke mogelijkheid om na een derde van de straf onder voorwaarden vrij te komen. Dat betekent dat een rechter die wil dat iemand effectief vier jaar in de gevangenis zit, een straf van twaalf jaar moet uitspreken. Maar in de praktijk blijkt dat bijna niemand vrijkomt na een derde van zijn straf te hebben uitgezeten. Meer dan de helft van de veroordeelden zit zijn straf volledig uit. Soms krijgen ze zelfs te maken met extra maatregelen boven op hun hoofdstraf die het verblijf in de gevangenis nog kunnen verlengen, zoals de terbeschikkingstelling (TBS). Daardoor is de feitelijke strafduur in België niet meer in verhouding met de ernst van het gepleegde misdrijf. Een collectieve genademaatregel zet die scheve situatie voor een stuk recht.

Een collectief genadebesluit mag nooit lichtzinnig worden genomen en het verdient geen juridische schoonheidsprijs. Maar nu kan het niet anders. Artikel 110 van de Grondwet biedt de juridische mogelijkheid. Er is geen reden om te denken dat de samenleving er minder veilig door wordt. En het is ook geen vorm van straffeloosheid. Het klopt dat het geen “duurzame” oplossing is, zoals de minister van Justitie stelt. Maar het maakt een duurzame oplossing wél mogelijk. Doen dus.


Geertjan Zuijdwegt, gastprofessor aan de Leerstoel Detentie, zingeving en samenleving (KU Leuven) en aalmoezenier in de Centrale gevangenis van Leuven.

Blog DS, 03-10-2025